insan orqan və (və ya) toxumaları

Orqan — bənzər funksiyaya sahib toxuma qrupu. Hüceyrələr toxumaları, toxumalar orqanları, orqanlar isə orqanlar sistemini, və sonda orqanlar sistemidə orqanizmi əmələ gətirir. Hər hansı bir orqanizmdəki orqanların sayı işlədilən terminlərin sayı ilə müəyyən olunur. İnsan bədənində 79 orqan olduğu qəbul olunur. == Orqanlar sistemi == Qan-damar sistemi — ürək və ondan çıxan damarları əhatə edən, qanın bədəndə dövranını təmin edən sistem; Həzm sistemi — tüpürcək vəziləri, qida borusu, mədə və bağırsaqlardan ibarət sistem; İfrazat sistemi — böyrəklər, sidik boruları, sidik kisəsi və sidikburaxan kanaldan ibarət sistem Tənəffüs sistemi — nəfəs borusu, traxeya, bronxlar, ağciyərlər və diafraqmadan ibarət sistem; Endokrin sistemi — hipofiz, epifiz və s. vəzilərdən ibarət sistem; Sinir sistemi — baş beyin, onurğa beyni və onlardan çıxan sinirlərdən ibarət sistem; Skelet-dayaq sistemi— sümüklər, oynaqlar və bağlardan ibarət sistem; Əzələ sistemi — əzələlərdən ibarət sistem; Cinsiyyət sistemi — cinsi əlaqədə olmaq üçün nəzərdə tutulan orqanlardan ibarət sistem.

Orqan — [yun. organon – alət] 1)mətbəədə kütləvi informasiya vasitələri, dövri nəşrlər (qəzetlər, jurnallar); 2)ictimai həyatın bu və ya digər sahəsində müəyyən vəzifələri yerinə yetirən idarə; 3)özünün idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan hüquqi şəxsin struktur bölməsi. Orqan (insan) Orqan (heyvan) Orqan (bitki) Orqan (biologiya) Orqan (musiqi aləti) Dövlət orqanı == Ədəbiyyat == R.Əliquliyev, S.Şükürlü, S.Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.

Eyni mənşəyə, quruluşa və funksiyaya malik olan hüceyrələr və hüceyrəarası maddələr qrupuna toxumalar deyilir. Bitki toxumaları törədici, əsas, örtük, ötürücü, mexaniki və ifrazat toxuma qruplarına ayırırlar. == Törədici toxuma == Törədici və ya meristem toxumasının hüceyrələri kiçik, incə qılaflı və iri nüvəli olub, bölünmə bacaraqları vardır. Digər toxumaların hüceyrələrinə başlanğıc verərək bitkilərin yaşamı boyu böyüməsini və gəlişməsini təmin edir. Bütün toxumalar törədici toxumadan yaranır. Onun ayrı-ayrı növləri vardır: 1.Təpə meristem-köklərin və zoğların ucunda yerləşir 2.Yan və ya kambi meristem-gövdədə qabıq və oduncaq arasında yerləşir.Çoxillik bitkilərdə gövdə və kökün eninə böyüməsini təmin edir. 3.Aralıq və ya interkalyar meristem-buğumarasının dibində yerləşir.Tumurcuqları,cavan zoğları uzununa böyüdür.Taxıl bitkilərinin gövdəsi interkalyar yolla böyüyür. 4.Zədə meristemi-bitkinin zədələnmiş yerlərində əmələ gəlir.Yaranı örtən eynitipli parenxim hüceyrələrindən ibarət toxumaya başlanğıc verir. == Örtük toxuması == Bitkini xaricdən örtərək onu ətraf mühitin əlverişsiz təsirindən qoruyur. Yarpaqların və cavan zoğların səthini örtük toxumasının bir növü olan dəricik və ya epiderma ilə örtülür.

Toxuma (yun.histos lat.tela) — mənşə və quruluş oxşarlığına malik olan, müəyyən funksiya yerinə yetirən hüceyrə və hüceyrəarası maddələr qrupu. Xarici mühitlə vəhdət təşkil edən tam orqanizm tərkibində, ümumi quruluşa və sinir sisteminin bilavasitə təsiri altında davam edən vəzifəyə və inkişafa malik olan tarix boyu meydana çıxmış histoloji elementlər sistemi. == Toxumaların növləri == Hazırda insanlarda və heyvanlarda dörd qrup toxuma ayırd edilir: epiteli birləşdirici əzələ sinir === Epiteli toxuma === Epiteli və yaxud örtük toxuması orqanizmi həm xaricdən, həm də daxili səthdən örtür. Hüceyrələri isə sitoplazmatik atmalarla bir-birinə sıx birləşmiş vəziyyətdə olur. Epiteli toxuma əsasən heyvanların dırnaqlarında, buynuzlarında, vəzilərdə, tənəffüs yollarında olur Epiteli toxuması təkqatlı və çoxqatlı olmaqla iki qrupa bölünür. Təkqatlı epiteli toxuması birsıralı və çoxsıralı olur. Təksıralılardan yastı (mezoteli) epiteli hüceyrələrinin hamısı bir formalıdır. Təksıralı epiteli toxumalardan biri də kubşəkillidir. Təksıralı epiteli toxumasının üçüncü forması silindr şəkillidir. Çoxqatlı epiteli toxumasına üç formada rast gəlinir: yastı qərniləşmiş (buynuzlaşmış), yastı qərniləşməmiş (buynuzlaşmamış) və keçid (aralıq forma).

İnsan və Biosfer Proqramı (ing. Man and the Biosphere Programme və ya MAB) — YUNESKO tərəfindən irəli sürülmüş hökumətlərarası elmi proqram. İnsanlar və ətraf mühit arasında "münasibətləri yaxşılaşdırmaq" üçün elmi əsas formalaşdırmaq məqsədi daşıyır. MAB beynəlxalq inkişaf gündəliyi, xüsusilə Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri və 2015-ci ildən sonrakı İnkişaf Gündəliyi ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. MAB proqramı tədqiqat və inkişaf sahəsində əməkdaşlıq üçün platforma təqdim edir. 2021-ci ilin yanvar ayına olan məlumata görə, 131 ölkədə 727 biosfer qoruğu, o cümlədən 22 transsərhəd ərazi Ümumdünya Biosfer Qoruğu Şəbəkəsinə daxildir.

İnsan və Biosfer Proqramı (ing. Man and the Biosphere Programme və ya MAB) — YUNESKO tərəfindən irəli sürülmüş hökumətlərarası elmi proqram. İnsanlar və ətraf mühit arasında "münasibətləri yaxşılaşdırmaq" üçün elmi əsas formalaşdırmaq məqsədi daşıyır. MAB beynəlxalq inkişaf gündəliyi, xüsusilə Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri və 2015-ci ildən sonrakı İnkişaf Gündəliyi ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. MAB proqramı tədqiqat və inkişaf sahəsində əməkdaşlıq üçün platforma təqdim edir. 2021-ci ilin yanvar ayına olan məlumata görə, 131 ölkədə 727 biosfer qoruğu, o cümlədən 22 transsərhəd ərazi Ümumdünya Biosfer Qoruğu Şəbəkəsinə daxildir.

Kök — hər hansı mühitdə yarpaq və müəyyən qayda üzrə düzülmüş tumurcuqlardan məhrum olan bitki orqanı. Bəzi bitkilərin kökləri olmur . Kök sistemi iki cür olur: mil kök və saçaqlı kök sistemi. == Sistem və tipləri == Kökün ucunda əksərən kök üsküyü və mikoriza olur. Kök həmişə morfoloji ucdan böyüyür və endogen budaqlanma (daxilində törəmə), xüsusiyyətinə malikdir. Otlar, kollar və ağaclar kök sisteminə malikdir. Kök, bitkinin əsas orqanlarından biridir. Kökün əsas vəzifələrindən (funksiyalarından) biri, bitkini torpağa bərkitmək və torpaqdakı suyu, eləcə də mineral maddələri sormaqdır. Çox vaxt kök, ehtiyat qida maddəsi toplanan orqana da çevrilir. Üzvi maddələrin yaradılmasında və vegetativ çoxalma prosesində də kök iştirak edir.

Orqan (q.yun. ὄργανον — «alət») — oxşar funksiyaları olan toxuma qruplarıdır. Bitki və heyvan həyatı orqan sistemlərində mövcud olan bir çox orqandan asılıdır. Bir orqan, müəyyən bir orqanizmin digər funksional vahidlərindən təcrid olunmuş bir orqanizm daxilindəki funksional vahiddir. Bir orqanizmin orqanları öz funksiyalarında bir-biri ilə bir-birinə bağlıdırlar ki, orqan tez-tez müxtəlif orqan sistemlərinə birləşən orqanlar toplusudur. Bir orqan yalnız bədən daxilində sabit bir mövqe tutan və inkişafı ontogenez (orqanogenez) çərçivəsində izlənən toxuma və hüceyrələrin birləşməsinə deyilir. Hüceyrələrin və toxumaların orqan təşkili həm heyvanlar, həm də daha yüksək bitkilər üçün xarakterikdir. Yosunlar və digər çoxhüceyrəli və müstəmləkəçi protistlər, həmçinin göbələklər, bu terminin ciddi mənasında heç bir orqan yoxdur, çünki toxumaları yoxdur.

Orqan — [yun. organon – alət] 1)mətbəədə kütləvi informasiya vasitələri, dövri nəşrlər (qəzetlər, jurnallar); 2)ictimai həyatın bu və ya digər sahəsində müəyyən vəzifələri yerinə yetirən idarə; 3)özünün idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan hüquqi şəxsin struktur bölməsi. Orqan (insan) Orqan (heyvan) Orqan (bitki) Orqan (biologiya) Orqan (musiqi aləti) Dövlət orqanı == Ədəbiyyat == R.Əliquliyev, S.Şükürlü, S.Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.

Orqan (lat. organum; q.yun. ὄργανον - alət) — klavişli nəfəs aləti. Böyük konsert orqanları bütün digər musiqi alətlərindən daha böyükdür. Orqan dizaynı müxtəlif uzunluqlu və diametrli külək boruları, havanın vurulması üçün qurğu, klaviaturalı konsol və trakt üzərində qurulub. Orqanın səs orijinallığı hər bir alət üçün dəsti fərdi olan xüsusi tembrlərlə (“ registrlər ”) müəyyən edilir. == Tarixi == Orqan ən qədim musiqi alətlərindən biridir. Hugo Riman hesab edirdi ki, orqanın əcdadı qədim Babilə gedib çıxır (e.ə. 19-cu əsr): “Körük boru vasitəsilə şişirilmiş, əks ucunda isə, şübhəsiz ki, qamış və bir neçə deşik olan boruları olan bir gövdə var idi” . Orqan embrionunu Pan fleytası, Çin şeni və digər oxşar alətlərdə də görmək olar.

İnzibati orqan — inzibati fəaliyyət həyata keçirən təsisat. Dövlət orqanı olması şərt deyildir: bələdiyyələr, vəkillər kollegiyası, Təhsil Nazirliyindən müstəqil olan univesitetlər, özəl universitetlər, ictimai xidməti inhisarçı qaydada həyata keçirən birliklər də inzibati orqan sayılır. Burada əsas meyarlardan birincisi həmin orqanın ictimai idarəetmə sahəsində fəaliyyət göstərməsi, ikincisi isə hakimiyyət səlahiyyətlərindən istifadə etməsidir. İstisna hallarda, fiziki şəxslər də inzibati orqan sayıla bilər: məsələn, müharibə zamanında kənddə bütün icra strukturları dağıdılıbsa, hərbi komandanlıq hansısa kənd sakininə müvəqqəti olaraq həmin kəndə idarəçilik səlahiyyətləri verə bilər. Həmin şəxs inzibati orqan sayılacaq və onun vəzifəsi ilə bağlı verdiyi qərar və hərəkətlərinə PUBLİK (ictimai) hüquq qaydaları tətbiq olunacaq. Əgər bir orqan inzibati orqandırsa, onun inzibati fəaliyyət ilə aldığı qərarlara və etdiyi hərəkətlərə inzibati hüquq qaydaları, ya da daha geniş mənada publik hüquq qaydaları tətbiq olunacaq.

Cinsiyyət sistemi — cinsi əlaqədə olmaq üçün nəzərdə tutulan orqanlardan ibarət sistem.

Dil (lat. lingua, yun. glossa) — qan damarları, sinirlər, vəzilər və limfoid ünsürlərlıə zəngin və selikli qişa ilə örtülmüş əzələvi üzvdür. Məməli heyvanlarda dil çox inkişaf edərək olduqca həcmli, hərəkətli bir üzv təşkil edir. Dil məməli heyvanlarda bir neçə vəzifə: qida maddələrini qavramaq (qarışqayeyənlərdə), yalamaq (yırtıcılarda), əmmək, udmaq, dad bilmək, lamisə üzvü funksiyasını daşımaq və insanda danışmaq vəzifəsini ifa edir. İnsan qidanı çeynəyərkən onu ağız boşluğunda dil ilə hərəkət etdirir. Dil qan damarları, sinirlər, vəzlər və limfa ünsürləri ilə zəngin və selikli qişa ilə örtülmüş əzələvi orqandır. Bizə qidanın dadını bildirən reseptorların xeyli hissəsi dilin üzərindədir. Dil insanlarda heyvanlardan fərqli olaraq həm də nitq üzvüdür. Ağız boşluğundan qida udlağa gedir.

İnsan və ya adam, həmçinin müasir insan (taksonomik adıyla Homo sapiens) — dik duruşa, nisbətən inkişaf etmiş beyinə, mücərrəd düşünmə qabiliyyətinə, danışma (dil istifadə etmə) qabiliyyətinə sahibdir. Bu qabiliyyətləri dünyadakı digər növlərdən fərqli olaraq istifadə məqsədi geniş alətlər istehsalına imkan yaratmışdır. Özünün fərqində olması, rasionallığı və zəkası kimi yüksək səviyədə düşünməsini təmin edən xüsusiyyətlər insanı "insan" edən xüsusiyyətlər olaraq sayılmaqdadır. == Təkamül == === İlk insanabənzər canlı === İnsanın əcdadı ilə əlaqədar çalışmalar daha çox Homo cinsi ətrafında cəmləşsə də, sıxlıqla Australopithecus kimi digər hominid və homininləri də əhatə edir. Fosil qeydlərinə görə anatomik olaraq müasir insan tərifinə uyğun olan ən qədim fosillər 195 000 il əvvələ aiddir və Afrikada tapılıb. Müasir tipdə Homo sapiens altnövünün ilk irqi olan kromanyon insanı isə günümüzdən 50 min il öncə ortaya çıxmışdır. İnsanın təkamülünə dair qəbul görən başlıca iki fərziyyə vardır. Bunların birincisi müasir insanın Afrikada ortaya çıxıb dünyaya yayıldığını önə sürən "tək mənşə" fərziyyəsi, digəri isə fərqli bölgələrdə təkamül edərək müasir insana çevrildiyini önə sürən "çoxlu bölgə " fərziyyəsidir. Müasir insanın və digər insanabənzər meymunların ilk ortaq əcdadı qəbul edilən iki ayaq üzərində dura bilən və gözləri irəli baxan canlının bundan təxminən 6.5 milyon il öncə Afrikada ortaya çıxdığı təxmin edilməkdədir. Bu canlının ağaclardan enib ayaq üstə durmağa başlamasının səbəbinin iqlim dəyişikliyiylə bağlı quraqlıq, qida qıtlığı və köç məcburiyyəti ola biləcəyi düşünülür.

İnsan və heyvan fiziologiyası (yunanca fizio- təbiət, loqos- elm deməkdir) — öyrənilməsi və izahı üçün biologiya, fizika, kimya, riyaziyyat və kibernetika elmlərinin metod və anlayışlarından istifadə edərək heyvan və insanın funksional aktivliyi haqqında elmdir. İnsan və heyvan fiziologiyası heyvan orqanizminin ətraf mühitlə olan qarşılıqlı təsir qanunauyğunluqlarını, müxtəlif yaşayış şəraitlərində onların davranışını, həmçinin müxtəlif böyümə və inkişaf mərhələlərində, təkamül və fərdi inkişafın gedişində fizioloji proseslərin yaranması və inkişafını öyrənir. Fizioloji proseslərin gedişatının qanunauyğunluqlarını bilmək müxtəlif şəraitlərdə həyat fəaliyyətinin dəyişikliklərini öncədən görməyə imkan verir və istənilən istiqamətdə fizioloji proseslərin gedişatına müdaxilə etməyə yol açır. Odur ki, fiziologiya tibbin, baytarlığın və psixologiyanın nəzəri əsasıdır. Tibbdə insan fiziologiyası anatomiya və histologiya ilə birgə bazisdir, həkim buna əsaslanaraq xəstə haqqında olan dağınıq fikir və faktları bir yerə toplayır, onun vəziyyətinin və iş qabiliyyətinin səviyyəsini qiymətləndirir. Funksional pozğunluqların dərəcəsinə görə, yəni vacib fizioloji funksiyaların normadan kənarlaşması ölçüsü və xarakterinə görə ─ orqanizmin fərdi, etnik, cinsi və yaş xüsusiyyətlərini, həmçinin yaşayış mühitinin ekoloji və sosial şəraitlərini nəzərə alaraq bu kənarlanmaları aradan götürməyə və orqanizmi normal vəziyyətə qaytarmağa cəhd edir. Orqanizmin pozulmuş funksiyalarını korreksiya edərkən nəinki yaşama mühitinin təbiət-iqlim-istehsalat şəraitinin təsir xüsusiyyətlərinə, həm də antropogen çirklənmənin xarakterinə ─ qida məhsullarında, suda və atmosferdə olan zərərli yüksək toksiki maddələrin kəmiyyət və keyfiyyətinə diqqət etmək lazımdır. == İnsan və heyvan fiziologiyasının tarixi == Heyvan orqanizminin həyat fəaliyyətinin qanunauyğunluqları haqqında ilkin təsəvvürlər həkimlərin müşahıdələri ilə bağlıdır, praktika isə təkcə insanın anatomiyası biliklərini deyil, hətta orqanizmin funksiyalarının əsas prinsiplərini anlamağı tələb edir. Fizioloji qanunları aşkarlamağa ilk cəhd edən Hippokrat olmuşdur. O, xəstəliklərin yaranmasında Allahların müdaxiləsi ilə bağlı mövcud olan mövhumatı inkar edərək, təbii səbəblər nəticəsində olduğunu öyrədirdi.

İnsan və Biosfer Proqramı (ing. Man and the Biosphere Programme və ya MAB) — YUNESKO tərəfindən irəli sürülmüş hökumətlərarası elmi proqram. İnsanlar və ətraf mühit arasında "münasibətləri yaxşılaşdırmaq" üçün elmi əsas formalaşdırmaq məqsədi daşıyır. MAB beynəlxalq inkişaf gündəliyi, xüsusilə Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri və 2015-ci ildən sonrakı İnkişaf Gündəliyi ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. MAB proqramı tədqiqat və inkişaf sahəsində əməkdaşlıq üçün platforma təqdim edir. 2021-ci ilin yanvar ayına olan məlumata görə, 131 ölkədə 727 biosfer qoruğu, o cümlədən 22 transsərhəd ərazi Ümumdünya Biosfer Qoruğu Şəbəkəsinə daxildir.

Azərbaycanda orqan transplantasiyası — Azərbaycanda insan orqanizminin bir hissəsinin digər insana köçürülməsi. Azərbaycanda orqan transplantasiyası faktı ilk dəfə akademik Mirməmməd Cavadzadənin adı ilə bağlıdır. Onun rəhbərliyi ilə 1971-ci il martın 4-də nəinki Azərbaycanda, Cənubi Qafqazda və Yaxın Şərqdə ilk dəfə xəstəyə böyrək köçürülmüşdür. Sonradan bu nailiyyətə görə, o, 1974-cü ildə SSRİ dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Mərhum akademikin rəhbərliyi ilə 1983-cü ilə kimi Azərbaycanda 30-a yaxın böyrəkköçürmə əməliyyatı aparılmışdır. Sonradan bu iş dayandırılmışdır. Sovet hakimiyyətinin dağılması ərəfəsində yaranan durğunluq, tibbi avadanlıqların köhnəlməsi, işin risklilik dərəcəsinə görə onlar transplantasiya ilə məşğul olmamışlar. Bu sahədə işlərin bərpası Azərbaycanın müstəqillikdən sonrakı dövrdə müşahidə olunmuşdur. Orqan transplantasiyası ilə bağlı hüquqi bazanın formalaşdırılması Heydər Əliyevin dövrünə təsadüf edir. 1999-cu ildə "İnsan orqan və ya toxumalarının transplantasiyası haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul olunmuş, 2000-ci ildə isə Nazirlər Kabinetinin qəbul etdiyi qərara görə, transplantasiyasına icazə verilən orqan və ya toxumaların siyahısı tutulmuşdur.

Orqan (lat. organum; q.yun. ὄργανον - alət) — klavişli nəfəs aləti. Böyük konsert orqanları bütün digər musiqi alətlərindən daha böyükdür. Orqan dizaynı müxtəlif uzunluqlu və diametrli külək boruları, havanın vurulması üçün qurğu, klaviaturalı konsol və trakt üzərində qurulub. Orqanın səs orijinallığı hər bir alət üçün dəsti fərdi olan xüsusi tembrlərlə (“ registrlər ”) müəyyən edilir. == Tarixi == Orqan ən qədim musiqi alətlərindən biridir. Hugo Riman hesab edirdi ki, orqanın əcdadı qədim Babilə gedib çıxır (e.ə. 19-cu əsr): “Körük boru vasitəsilə şişirilmiş, əks ucunda isə, şübhəsiz ki, qamış və bir neçə deşik olan boruları olan bir gövdə var idi” . Orqan embrionunu Pan fleytası, Çin şeni və digər oxşar alətlərdə də görmək olar.

İnsan Hüquqları üzrə Elmi-Tədqiqat İnstitutu — yarandığı gündən 2022-ci ilin may ayına qədər Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna, 2022-ci ildən publik hüquqi şəxs kimi "Hüquqi Ekspertiza və Qanunvericilik Təşəbbüsləri Mərkəzi"nin (“Mərkəz”) tabeliyində fəaliyyət göstərən elmi təşkilatdır. 1999-cu ildən 2022-ci ilin may ayına qədər İnstitut Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil idi. Hal-hazırda institut publik hüquqi şəxs kimi "Hüquqi Ekspertiza və Qanunvericilik Təşəbbüsləri Mərkəzi"nin (“Mərkəz”) tabeliyində fəaliyyət göstərir. == Tarixi == İnstitut 30 noyabr 1998-ci il tarixdə yaranıb. İnstitutun yaranmasına mühüm sənədlər və bir sıra hadisələr təkan verib. Belə ki, 1998-ci ilin fevral ayının 22-də Heydər Əliyev “İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında” fərman imzaladı. Fərmanda ölkədə ictimai-siyasi sabitliyin bərqərar edilməsi, aparılan genişmiqyaslı islahatlar nəticəsində insan hüquqlarının müdafiəsi sisteminin yaradılması zəruriliyi göstərilərək, bu sahədə inkişafın istiqamətləri müəyyən edilmişdi. Bu fərmanın məntiqi davamı olaraq Azərbaycan Prezidentinin 1998-ci il 18 iyun tarixli sərəncamı ilə Azərbaycanın ilk “İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı” təsdiq edildi. Dövlət Proqramına əsasən həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində ölkədə insan hüquq və azadlıqları probleminə dair elmi-tədqiqat işlərinin aparılması, elmi tövsiyələrin hazırlanması və bu sahədə hüquqi biliklərin dərinləşdirilməsi məqsədilə “İnsan Hüquqları üzrə Elmi-Tədqiqat İnstitutunun yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 noyabr 1998-ci il tarixli Sərəncamı əsasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 26 may 1999-cu il qərarı verildi. İnstitutun ilk Nizamnaməsi 21 iyun 1999-cu il tarixdə Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alındı.

Tarix, insan və cəmiyyət — Azərbaycanda nəşr olunan elmi-nəzəri və elmi-metodik jurnal. == Haqqında == "Tarix, insan və cəmiyyət" elmi-nəzəri, elmi-metodik jurnalı Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 16 aprel 2005-ci il tarixdə qeydə alınmış (№ 1279), 2005-ci ildən Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutunda nəşr edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən 2011-ci ildən tarix, tarixin tədrisi metodikası, 2015-ci ildən psixologiya və pedaqogika, 2017-ci ildən siyasi elmlər, antropologiya elmi istiqamətləri üzrə də "Azərbaycan Respublikasında dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən dövri elmi nəşrlər siyahısı"na daxil edilmişdir. 2016-cı ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin təsisçiliyi ilə nəşr edilir.

İnsan və vətəndaş hüquqları bəyannaməsi (fr. Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen) — Böyük Fransa inqilabının fərdi insan hüquqlarını təyin edən ən vacib sənəddir. Bəyannamə 26 avqust 1789-cu ildə Təsis məclisi (fr. Assemblée nationale constituante) tərəfindən qəbul edilmişdir. İnsan Hüquqları və Vətəndaşlar Bəyannaməsinin ideyaları doğuşdan bəri hər kəsə məxsus olan bərabərlik və azadlıq konsepsiyasına əsaslanır. İnsanın və vətəndaşın təbii hüquqları fərdin azadlığı, söz azadlığı, etiqad azadlığı, təzyiqə qarşı durmaq hüququ elan edildi. Bəyannamə hələ də Fransanın konstitusiya hüququnun əsasını təşkil edir. 4 oktyabr 1958-ci ildə Fransa konstitusiyası ilə təsdiqlənir. 16 iyul 1971-ci ildə Fransa Konstitusiya Şurası Bəyannaməni qanuni məcburi sənəd kimi tanıdı, pozuntusu qeyri-konstitusiyaya ziddir. 2003-cü ildə YUNESKO bəyannaməni "Dünyanın yaddaşı" reyestrinə daxil etdi.

İqlim dəyişikliyi və insan hüquqları — beynəlxalq insan hüquqlarının və onların qlobal istiləşmə ilə əlaqəsinin öyrənildiyi, təhlil edildiyi və nəzərdən keçirildiyi konseptual və hüquqi çərçivədir. Bu çərçivədən BMT-nin İqlim Dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyasına və insan hüquqları üzrə əsas beynəlxalq sənədlərə uyğun olaraq milli və beynəlxalq iqlim dəyişikliyi siyasətini istiqamətləndirmək üçün müxtəlif ölkələrin hökumətləri, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sisteminin təşkilatları, hökumətlərarası və qeyri-hökumət təşkilatları, insan hüquqları və ekoloqlar, elm adamları istifadə edirlər. İnsan hüquqları və iqlim dəyişikliyi təhlili dəniz səviyyəsinin qalxması, səhralaşma, temperaturun yüksəlməsi, ekstremal hava hadisələri və yağıntıların dəyişməsi, habelə hökumətlər tərəfindən cavab olaraq görülən uyğunlaşma və təsirlərin yumşaldılması tədbirləri daxil olmaqla qlobal ekoloji hadisələrlə bağlı İnsan hüquqlarına və ya əlaqəli hüquqi müdafiə vasitələrinə aid ola biləcək hadisələr haqqında insanlara gözlənilən təsirlərə diqqət yetirir. İqlim dəyişikliyinə dair bir çox hüquqi yanaşmalar sağlam ətraf mühit hüququndan, digər əlaqəli hüquqlardan və ya ekoloji hüquqa qarşı yaranan digər yanaşmalardan, məsələn təbiət hüquqlarından istifadə edərək, iqlim ədalətinin təbliği və iqlim vasitəsilə hökumətlər və özəl subyektlər tərəfindən yeni yeni və ya tələb olunan tədbirləri dəstəkləmək üçün istifadə olunur. == Tarix == 2005-ci ildə İnuit fəalı Şeyla Vott-Klute Amerika İnsan Hüquqları Komissiyasına «ABŞ-nin hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi nəticəsində qlobal istiləşmə və iqlim dəyişikliyinin təsirləri nəticəsində insan hüquqlarının pozulmasına görə» kompensasiya tələbi ilə müraciət edir. Müraciət rədd edilir, lakin komissiya 2007-ci ildə inuit nümayəndələrini insan hüquqları və iqlim dəyişikliyi arasındakı əlaqəyə dair ifadələri verməyə dəvət edir və onları dinləyir. Elə həmin il Male bəyannaməsi “açıq şəkildə (və ilk dəfə beynəlxalq müqavilədə), iqlim dəyişikliyinin insan hüquqlarından tam istifadə üçün aydın və bilavasitə təsirləri olduğunu” ifadə edir və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Sistemi bu problemi təcili həll etməlidir” məsələsini ortaya qoyur. Növbəti il BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası (HRC) yekdilliklə 7/23 saylı Qətnaməni qəbul edərək, Birləşmiş Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinə, İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannaməsinə, İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında beynəlxalq paktına, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktlara istinad olaraq “iqlim dəyişikliyinin bütün dünyada insanlar və icmalar üçün dərhal və genişmiqyaslı təhlükə yaratdığını, insan hüquqlarının tam şəkildə həyata keçirilməsinə təsir göstərdiyini” qəbul edir. İnsan Hüquqları Şurası (BMT) bu bəyanatları 25 mart 2009-cu il tarixli 10/4 və 30 sentyabr 2011-ci il tarixli 18/22 saylı qətnamələri ilə təsdiqləmiş və genişləndirmişdir. 2009-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının İdarəsinin iqlimin pozulmasından təsirlənə biləcək xüsusi hüquq və insan qruplarını müəyyən edən analitik araşdırma dərc etmişdir.

"Tarixin sonu və sonuncu insan" (ing. The End of History and the Last Man ) — amerikalı filosof və politoloq Frensis Fukuyamanın ilk kitabı. 1992-ci ildə Free Press tərəfindən nəşr edilmişdir. Kitabın nəşrindən əvvəl müəllifin “The National Interest” jurnalında “Tarixin sonu?” essesi (1989) dərc olunmuş və həm mətbuatda, həm də elmdə geniş rezonans doğurmuşdur. “Tarixin sonu və sonuncu insan” kitabında Fukuyama esse xəttini davam etdirir və iddia edir ki, Qərb tipli liberal demokratiyanın bütün dünyaya yayılması bəşəriyyətin sosial-mədəni təkamülünün son nöqtəsini və son idarəetmə formasının formalaşmasını göstərir. Fukuyamanın fikrincə, tarixin sonu hadisələr tarixinin sonu demək deyil, bir əsrlik ideoloji qarşıdurmaların, qlobal inqilabların və müharibələrin sonu və onlarla birlikdə incəsənət və fəlsəfənin sonu deməkdir. Fukuyama birbaşa göstərir ki, o, “ tarixin sonu ” konsepsiyasının müəllifi deyil, yalnız əsası Hegel tərəfindən qoyulmuş və sonra Karl Marks və Aleksandr Kojevenin əsərlərində inkişaf etdirilən ideyaları davam etdirir. Sonrakı illərdə daha çox dillərə tərcümə olunan "Tarixin sonu və sonuncu insan" kitabı iyirmi dilə tərcümə edilmiş , həm elmi mətbuatda, həm də publisistikada çoxlu tənqidlərə məruz qalmışdı. Əksər rəyçilər müəllifin ideoloji qərəzliliyinə, liberal demokratiya ideyalarına hədsiz sadiqliyinə, hadisələri qiymətləndirməkdə və faktları seçməkdə seçiciliyə, eləcə də islamçılıq kimi liberal demokratiyanın yayılmasına açıq şəkildə qarşı çıxan bu cür artan hərəkatların əhəmiyyətini lazımi səviyyədə qiymətləndirməməsinə diqqət çəkiblər. Frensis Fukuyama kitabın nəşrindən sonra yaranan mübahisələrdə fəal iştirak etmiş, ardıcıl olaraq öz mövqelərini müdafiə etmiş, lakin sonrakı əsərlərində əvvəllər bəyan etdiyi fikirlərini tədricən yenidən nəzərdən keçirmişdir.

Sağ və sol ağciyərlər (lat. pulmo dexter et sinister, yun. pneumon) — döş qəfəsində yerləşmişdir; aşağı səthləri diafraqmaya və içəri səthləri ürək kisəsinə söykənmişdir. Sağ diafraqma günbəzi sol günbəzdən yüksək olduğuna görə və ürək asimmetrik vəziyyət aldığı üçün, ağciyərlərin həcmi və şəkli müxtəlif olmalıdır. Sağ ağciyər sol ağciyərdən qısa, geniş və həcmlidir. Normal ağciyərlərin rəngi uşaqda açıq çəhrayı olur, böyüklərdə isə getdikcə rəngi dəyişib tündləşir, xarici səthində qara ləkələrə təsadüf olunur. Bu ləkələrin yaranması xaricdən hava ilə ağciyərlərə daxil olan kənar cisimlərdən (toz, tüstü və s.) asılıdır. Ağciyərlər böyüklərdə orta dərəcədə hava ilə dolduğu zaman aşağıdakı ölçülərdə olur; şaquli ölçüsü 25–27 sm, sagital ölçüsü (əsasında) 16–17 sm, frontal ölçüsü sağ tərəfdə 10 sm və sol tərəfdə 7 sm. Ağciyərlərin tutumuna gəldikdə görürük ki, insan dərin nəfəs aldıqda, yəni döş qəfəsi maksimum böyüdükdə, sağlam ağciyərlər 5000 sm³ hava tutur. Dərin nəfəs verdikdən sonra ağciyərlərdə 1500 sm³ hava qalır, beləliklə dərin nəfəs alma və dərin nəfəs vermə arasında 3500 sm³ fərq vardır.

Homo habilis, bacarıqlı insan — əmək alətləri hazırlaya bilən, dik qamətlə yeriyə bilən ən qədim insan. == Ümumi məlumat == Kəllə sümüyünün həcmi Avstralopitekdən iki dəfə böyükdür.[mənbə göstərin] Şimpanzeyə bənzəyən meymun növü olan Avstralopitekdən bugünkü insandan fərqlənməyən skeletə malik Homo erectusa keçid isə təkamül nəzəriyyəsinə görə də mümkün deyil. Bu səbəbdən, "əlaqə"lər, yəni "ara keçid forma"lar lazımdır. Homo habilis anlayışı da məhz bu zərurətdən doğmuşdur. Bacarıqlı insanın beyin həcmi - 600—700 sm³,. boyu - 1,2 metrə qədər,, çəkisi -40-50 kq. təşkil edirdi.. Homo habilis 1960-cı ilin noyabrında "fosil ovçuları" olan Meri Liki və Luis Liki tərəfindən ortaya atıldı. Likilərə görə, Homo habilis kimi tərif etdikləri bu yeni canlı növü dik yerişə, nisbətən böyük beyinə, daş və taxtadan alət hazırlayıb istifadə etmək qabiliyyətinə sahib idi. Bu səbəbdən, insanın əcdadı ola bilərdi.